Музею абароны Брэсцкай крэпасці – 67 гадоў: вехі гісторыі

 Сёння Брэсцкая крэпасць – вядомы ў свеце помнік мужнасці і стойкасці савецкага салдата ў пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны і, несумненна, унікальны фартыфікацыйны аб'ект XIX стагоддзя. Больш за 26 мільёнаў са 140 краін свету дакрануліся да гісторыка-культурнай спадчыны крэпасці за час дзеяння музея (1956) і мемарыяла (1971).

Асновай мемарыяльнага комплексу па праве з'яўляецца Музей абароны Брэсцкай крэпасці, які ствараўся на базе невялікага пакоя Баявой славы ў 1954 годзе, пазней пераабсталяванага ў пакой-музей, што размяшчаўся на першым паверсе казармы сапёрнага батальёна 128-га стралковага корпуса. Сёння ў гэтым памяшканні – канферэнц-зала, дзе праходзяць тэматычныя мерапрыемствы, міжнародныя навукова-практычныя канферэнцыі, круглыя сталы, сустрэчы ўдзельнікаў патрыятычных праектаў і конкурсаў, заняткі з навучэнцамі. А тады там беражліва захоўвалі знаходкі з раскопак, збіралі па крупінках першыя матэрыялы аб гераічнай абароне Брэсцкай крэпасці. У трох невялікіх залах было прадстаўлена толькі 15 экспанатаў.
Аднак, цікавасць да гэтай тэмы была настолькі вялікая, што ўжо за вясну-лета 1956 года пакой-музей наведала больш за 15 тыс. чалавек. Пры гэтым, прымалі наведвальнікаў з 12.00 да 15.00, а ўваход на тэрыторыю не быў свободны, як сёння: у крэпасці размяшчаліся вайсковыя часці Брэсцкага гарнізона, таму ўваход быў па пропусках.

Самыя першыя экскурсіі па Брэсцкай крэпасці распрацаваў і праводзіў ужо ў 1948 годзе зампаліт батальёна 128-га стралковага корпуса падпалкоўнік Васіль Рыгоравіч Стральцоў, які з часам стаў навуковым супрацоўнікам, а пазней – галоўным захавальнікам фондаў музея.

Улічваючы вялікую цікавасць да тэмы абароны Брэсцкай крэпасці, запатрабаваліся новыя рашэнні, і камандуючым Беларускай ваеннай акругай Маршалам Савецкага Саюза С.К.Цімашэнкам быў падпісаны загад № 78 ад 2 жніўня 1956 г. аб стварэнні Музея абароны Брэсцкай крэпасці, які падпарадкоўваўся Палітычнаму кіраванню.

Начальнікам новай установы быў прызначаны адзін з яго стваральнікаў – капітан Аркадзь Анісімавіч Крупеннікаў – ветэран Вялікай Айчыннай вайны, пазней – палкоўнік у адстаўцы, кандыдат гістарычных навук, прафесар Акадэміі ваенных навук, заслужаны работнік культуры РСФСР.

Немагчыма пераацаніць ролю савецкага пісьменніка Сяргея Сяргеевіча Смірнова ў вывучэнні падзей абароны крэпасці і лёсаў яе абаронцаў. Архіў, перададзены Музею абароны, стаў асновай даследчай працы, якая вядзецца і зараз.

Урачыстае адкрыццё Музея абароны Брэсцкай крэпасці адбылося 8 лістапада 1956 года ў прысутнасці больш за 2 000 чалавек. Залы плошчай 380 кв. м размяшчаліся, як і сёння, на адным з участкаў баёў летам 1941 – у адноўленай частцы абароннай казармы Цытадэлі. Штат навуковых супрацоўнікаў – 3 чалавекі, уключаючы начальніка музея. Пры гэтым, толькі за першыя чатыры дні працы музей наведала больш за 3 тысячы чалавек. Неўзабаве з тэрыторыі крэпасці былі выведзены вайсковыя часці, і ўваход ужо стаў свабодным, без пропускаў.

Паступова перабудоўваліся залы, папаўнялася экспазіцыя і фондавыя калекцыі.

Навуковыя супрацоўнікі займаліся карпатлівай пошукавай даследчай працай, закладваючы трывалую аснову ў вывучэнні падзей абароны крэпасці і баёў у раёне г. Брэста: штодня вёўся пошук абаронцаў крэпасці, воінаў Брэсцкага гарнізона і членаў іх сем'яў, усталёўвалася і падтрымлівалася з імі шматгадовая сувязь, наладжвалася супрацоўніцтва з іншымі музеямі; многія мерапрыемствы, якія праводзяцца ў крэпасці, сталі традыцыйнымі на дзесяцігоддзі.

21 верасня 1971 года ва ўрачыстай абстаноўцы быў адкрыты мемарыяльны комплекс "Брэсцкая крэпасць-герой", састаўной часткай якога стаў Музей абароны Брэсцкай крэпасці.

У розны час Брэсцкую крэпасць наведалі многія вядомыя палітычныя і рэлігійныя дзеячы, дыпламаты, пісьменнікі, мастакі, артысты, вучоныя, ваенныя, прадстаўнікі розных грамадскіх арганізацый і фондаў: народны артыст РСФСР Ю.Б.Левітан, пісьменнік Б.М.Палявы, лётчыкі-касманаўты Герой Савецкага Саюза В.Церашкова, двойчы Герой Савецкага Саюза П.Клімук, амерыканскі спявак Д.Рыд, народны артыст СССР М.А.Ульянаў, першы намеснік Прэм'ер-міністра Рэвалюцыйнага ўрада Кубы Р.Кастра.
Былі ў гісторыі Музея і крэпасці і няпростыя часы, але мемарыял жыве, памятае і ўпэўнена глядзіць у будучыню.

Сучасны музей пад адкрытым небам аб'яднаў у адзінай прасторы пабудовы XIX стагоддзя, руіны, пакінутыя вайной, помнікі манументальнай архітэктуры і скульптуры і 6 музейных экспазіцый, 3 з якіх створаны зусім нядаўна ў рамках рэалізацыі праекта Саюзнай дзяржавы «Капітальны рамонт, рэстаўрацыя і музеефікацыя збудаванняў Брэсцкай крэпасці ў мемарыяльным комплексе "Брэсцкая крэпасць-герой" (2018–2020): "Летапіс Брэсцкай крэпасці" (2019), "Абарона Усходняга форта" (2020) і "Форт № 5 Брэсцкай крэпасці" (2021).

На сённяшні дзень у 10 прасторных залах Музея абароны Брэсцкай крэпасці прадстаўлена каля 4 тысяч экспанатаў, якія раскрываюць перад наведвальнікамі старонкі 180-гадовай гісторыі Брэсцкай крэпасці, і галоўным чынам – падзеі яе гераічнай абароны ў чэрвені – ліпені 1941 года.

Захоўваючы, развіваючы і прымнажаючы лепшыя традыцыі папярэдніх пакаленняў навуковых супрацоўнікаў, мемарыяльны комплекс "Брэсцкая крэпасць-герой" па праве займае вядучыя пазіцыі сярод музеяў у пытаннях вывучэння, захавання, папулярызацыі і ўвекавечання падзей Вялікай Айчыннай вайны, устанаўлення і прасочвання лёсаў удзельнікаў падзей.

Застаючыся апорай у справе захавання гістарычнай памяці пра падзеі Вялікай Айчыннай вайны для сучаснікаў і будучых пакаленняў, Брэсцкая крэпасць сёння, як і дзесяцігоддзі таму, аб'ядноўвае вакол сябе неабыякавых да гісторыі сваёй Радзімы, з'яўляючыся адным з навукова-даследчых, культурна-адукацыйных цэнтраў Беларусі.

Мемарыял неаднаразова станавіўся лаўрэатам шматлікіх міжнародных і рэспубліканскіх конкурсаў у сферы турызму і музейнай справы.

Узнагароды – не толькі прызнанне высокіх дасягненняў і вынікаў працы як папярэдніх, так і цяперашніх супрацоўнікаў мемарыяла, але і вялікая адказнасць за яго далейшае развіццё. А наперадзе – новыя праекты і новыя вышыні – дастойны працяг справы тых, хто 67 гадоў таму ствараў Музей абароны Брэсцкай крэпасці ў памяць пра подзвіг бяссмертнага гарнізона.